Prentvæn útgáfa

Uppruni Íslendinga

Myndatexti

Landnám Íslands
Samkvæmt heimildum var Ísland numið á árabilinu 870-930, þ.e. á víkingatímanum, sem kenndur er við útrás norræna sæfara til austurs, vesturs og suðurs frá heimahögunum. Norrænir víkingar stunduðu bæði kaupskap og strandhögg en settu auk þess niður byggðir sínar víða í Evrópu. Heimildir greina frá búsetu þeirra í Frakklandi, á Írlandi, Englandi og Bretlandseyjum, þ.e. Suðureyjum, Orkneyjum og Hjaltlandi, en sumir þeirra freistuðu gæfunnar á ónumdum landsvæðum, s.s. í Færeyjum, á Íslandi og síðar á Grænlandi.

Heimildir um landnámið
Töluvert er vitað um landnám Íslands enda gefa ritheimildir frá 12. og 13. öld, á borð við Landnámu, Íslendingabók og Íslendinga sögur, auk fornleifa, örnefna og erfðarannsókna gleggri mynd af uppruna íslenska landnámsfólksins en þekkist víða annars staðar. Ritheimildum ber yfirleitt saman um að landnáminu hafi verið stjórnað af norrænu fólki, í Landnámu er t.d. rakinn uppruni 268 karla og kvenna af þeim 430 landnemum sem þar eru nefndir. Langflestir þeirra eru norrænir (rúm 90% karla og 80% kvenna) þó einnig sé þar nefnt fólk frá Bretlandseyjum.

Hafa má í huga að Landnáma, sem telja má karlasögu, skrifaða af körlum og fyrir karla, tilgreinir aðallega húsbændur en nefnir í fáu konur, vinnufólk og þræla sem frekar gætu hafa átt ættir að rekja til Bretlandseyja. Alls er talið að til landsins hafi flutt um það bil 10-20.000 manns á landnámstímanum og getur Landnáma þá aðeins sáralítils hluta þeirra, einkum hinnar ráðandi yfirstéttar norrænna stórbænda sem skipaði efstu. lög samfélagsins og setti mark sitt á það.

Myndatexti

Norrænt yfirbragð
Norræn menningaráhrif urðu enda æði ríkjandi á Íslandi, tungumálið er að meginstofni norrænt, þó í því finnist keltnesk tökuorð, mannanöfn og örnefni, en jafnframt benda fornleifar til þess að atvinnu- og lifnaðarhættir landnámsfólksins hafi í meginatriðum verið með norrænu sniði. Keltnesk áhrif hafa fyrst og fremst verið talin merkjanleg í frásagnarminnum þeirra fornsagna og kvæða sem síðar voru færð í letur á Íslandi, einkum fornaldar sagna og goðfræðilegra kvæða.

Mörgum hefur fundist sem ekki væri öll sagan sögð um ætterni landnámsfólksins í íslenskum fornritum sem skráð voru 12. og 13. öld. Forvitni Íslendinga um uppruna sinn hefur orðið til þess að fræðimenn á sviði erfðafræði hafa leitað leiða til að fá nánari mynd af samsetningu landnámshópsins og benda niðurstöður þeirra til þess að hún hafi verið nokkuð á aðra lund en ráða má af einum saman ritheimildum og fornleifum.

Vitnisburður erfðaefnis
Rannsóknir á erfðaþáttum núlifandi íslenskra karla og kvenna og samanburði þeirra við erfðaefni fólks af norrænu, skosku og írsku þjóðerni gefa til kynna hvernig samsetningu landnámshópsins gæti í raun hafa verið háttað. Erfðaefni þeirra íslensku karla sem kannaðir voru reyndist í rétt rúmlega 80% tilvika mega rekja til Noregs og annarra Norðurlanda en í tæplega 20% tilvika til Bretlandseyja. Ríflega 62% þeirra íslensku kvenna sem athugaðar voru báru hins vegar í sér erfðaefni sem rekja mátti til Bretlandseyja en einungis rúm 37% þeirra báru norrænt erfðaefni. Af niðurstöðunni má ráða að í heildina hafi um 60% landnámsfólksins verið af norrænum uppruna en 40% frá Bretlandseyjum. Hið háa hlutfall kvenna frá Bresku eyjunum gæti t.d. stafað af því að íbúar norrænu byggðanna á Bretlandseyjum, t.a.m. norrænir víkingar og innfæddar konur, eða afkomendur þeirra, hafi átt stóran þátt í landnámi Íslands.

Vestnorrænt mál- og menningarsvæði
Í slenska telst til vestnorrænna mála ásamt færeysku og norsku en sameiginlegt upphaf má rekja til í frumnorrænu, tungumáls sem virðist hafa verið nær hið sama í Danmörku, Svíþjóð og Noregi fram á 9. öld. Þá gengu yfir töluverðar hljóðbreytingar sem greindu að austnorrænu málin, sænsku og dönsku, og vestnorrænu málin, þ.e. norsku og síðar mál hinna norrænu byggða á Bretlandseyjum, Færeyjum, Íslandi og Grænlandi sem töldust öll tilheyra vestnorrænu málsvæði og virðast einnig hafa verið eitt menningarsvæði fram til 1200. Um það vitna forníslenskar ritheimildir, sögur Noregskonunga, Færeyinga og Orkneyinga auk Íslendinga sagna og frásagna af norrænu landnámi og byggð á Grænlandi.

Ráðandi stéttir og ritmenning
Hinir fjölmörgu norrænu karlar sem voru í forsvari fyrir landnámi Íslands skipuðu ráðandi yfirstétt en konur þeirra, vinnufólk og þrælar sem e.t.v. voru mörg af keltneskum uppruna, áttu einnig sinn menningararf sem var eflaust miðlað eftir föngum þeirra á meðal þó augljóslega hafi hin norræna menning haft yfirhöndina. Sú ritmenning sem varðveitt íslensk miðaldahandrit bera vott um er afsprengi og í þágu ríkjandi yfirstéttar sem skráði sögu sína og hugðarefni, í og með til að staðfesta tilkall sitt til landsvæða og samfélagslegra valda.

Munnleg frásagnarhefð, efnaminni bænda, kvenna og lægri stétta samfélagsins, sem stunduð var frá öndverðu samhliða bókmenningu kirkju og lærðrar yfirstéttar, komst ekki að sama skapi á bókfell. Almennt er þó litið svo á að með tímanum hafi verið sótt í þann munnlega frásagnar- og kveðskaparsjóð, t.a.m. þegar kveðskapur, s.s. dróttkvæði og goðafræði, ásamt heiðnum goðsögum í Snorra-Eddu og fásögnum og kvæðum af forsögulegum hetjum og konungum samhliða innlendum frásögnum af fólki á söguöld var færður í letur á 12. og 13. öld. Nokkuð skiptar skoðanir eru þó um hversu mikinn þátt hin munnlega hefð átti í tilurð bóksagnanna.

Agnar Helgason. 2004. „Uppruni Íslendinga. Vitnisburður erfðafræðinnar.“ Hlutavelta tímans. Menningararfur í Þjóðminjasafni. Ritstj. Árni Björnsson og Hrefna Róbertsdóttir. Þjóðminjasafn Íslands, Reykjavík.

Gísli Sigurðsson. 2000. Gaelic Influence in Iceland. Historical and Literary Contacts. A Survey of Research. 2. útgáfa. Háskólaútgáfan, Reykjavík.

Kristján Árnason.

Stefán Karlsson. Tungan

Ath, færa mynd á rúnasíðu

Á landnámsöld skrifuðu norrænir menn rúnir. Þær voru ristar eða höggnar í hart efni; tré, horn eða stein, enda einkennast þær af beinum línum og hvössum hornum. Rúnaristur voru stuttorðar og oft notaðar til að merkja hluti, í stutt skilaboð eða til grafskriftar. Langir textar eins og lög eða sögur hafa ekki verið skráðir með rúnaletri. Bæði hefði það verið seinlegt og efnið óþjált enda til lítils að eiga sögu varðveitta á 15 steinum. Þess vegna byggðist margt á munnlegri geymd en það er þegar fróðleikur, kveðskapur og sagnir varðveitast í minni og ganga mann fram af manni.

Það var fyrst þegar kristin bókmenning hélt innreið sína sem Íslendingar fóru að skrifa niður lengri texta á bókfell með bókstöfum.